Ένας από τους σημαντικότερους κριτικούς αναλυτές της βιομηχανικής κοινωνίας. Γεννήθηκε στη Βιέννη το 1926 από πατέρα Κροάτη και μητέρα εβραία (ρώσικης καταγωγής κατά την Λ. Ζωγράφου). Πέθανε στις 2 Δεκεμβρίου του 2002 στη Βρέμη της Γερμανίας. Σπούδασε κρυσταλλογραφία, ιστορία, φιλοσοφία και θεολογία. Γίνεται καθολικός ιερέας το 1951 και ζητά να σταλεί στη Ν. Υόρκη, σε μια ιρλανδέζικη συνοικία, όπου ζούσαν και πολλοί πορτορικανοί. Το 1956 γίνεται αντιπρύτανης στο Πανεπιστήμιο του Πουέρτο Ρίκο και μετά τον αποσχηματισμό του από την Εκκλησία (1960), γίνεται καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Φορντ Χαμ της Ν. Υόρκης. Το κυρίως έργο του συνδέεται με το Κέντρο Διαπολιτισμικής Τεκμηρίωσης (CIDOC) το οποίο ιδρύει το 1964 στην Γκουερναβάκα του Μεξικού, μέσα από τη δραστηριότητα του οποίου προκύπτουν όλες οι ριζοσπαστικές του αναλύσεις και οι εναλλακτικές του προσεγγίσεις για την βιομηχανική κοινωνία. Μέσα σε μια δεκαετία δημοσιεύει περισσότερες από 350 εργασίες και δημιουργεί μια μοναδική βιβλιοθήκη με 100.000 εργασίες για τις λαϊκές θρησκείες και τους πολιτισμούς της Λατινικής Αμερικής. Ανατρέπει τον παραδοσιακό ρόλο του «εκπαιδευτή» και στα σεμινάρια που οργανώνει παίζει το ρόλο του συντονιστή-προγραμματιστή (Λειτουργική μετατόπιση από το ουσιαστικό στο ρήμα). Μια ξεχωριστή προσωπικότητα που έδωσε νόημα και υπόσταση στην «εναλλακτικότητα» του οικολογικού λόγου. Χάρις στον Ίλλιτς οι οικολόγοι δικαιούνται να αποκαλούνται και «εναλλακτικοί».
Από τα μέσα της δεκαετίας του ’80, όπως αναφέρει ο Κ.Χατζηκυριάκου στην Αυγή της 16/12, έζησε με έναν όγκο, αρνούμενος να υποβληθεί σε ιατρικές θεραπείες από ένα ιατρογενές σύστημα που βρέθηκε στο στόχαστρό του και αποτέλεσε μία από τις εναλλακτικότερες προσεγγίσεις του στο περίφημο βιβλίο του Ιατρική νέμεση (1973 και στα ελληνικά το 1988 από την Εκδοτική Ομάδα). Η στάση του αυτή είναι απόλυτα συνεπής με όσα έγραφε: «…από τη στιγμή που ένα γιατρός περιθάλπει ανίατους αρρώστους, διαστρεβλώνει την τέχνη του: από μέσο την κάνει σκοπό… Το κόστος της θεραπείας έφτασε να φαίνεται ασήμαντο μπροστά στο κόστος της παράτασης μιας άρρωστης ζωής». Περπάτησε με τα πόδια όλη την Λατινική Αμερική και γνώριζε έντεκα γλώσσες.
Το συγγραφικό του έργο ξεκινά με το βιβλίο του Κοινωνία χωρίς σχολεία (1971 και στα ελληνικά 1976 από τη Νεφέλη), όπου τάσσεται κατά της υποχρεωτικής σχολικής εκπαίδευσης. Ακολουθούν το Μετά την κοινωνία χωρίς σχολεία, τι; πολιτική αντιστροφή (1973 και στα ελληνικά από τις εκδ. Σπηλιώτη, χ.χ.), Να λευτερώσουμε το μέλλον (εκδ. Γραμμή, σε μετάφραση και πρόλογο της Λιλής Ζωγράφου και του Έριχ Φρομ, 1977), Ευτραπελία (εκδ. Κατσάνος, 1989, τίτλος στα αγγλικά: Tools for conviviality), Στο σοσιαλισμό φτάνεις μόνο με ποδήλατο (εκδ. Κατσάνος, 1989), Η2Ο και τα νερά της λησμοσύνης (εκδ. Χατζηνικολή 1990) και Για τις ανάγκες του ανθρώπου (εκδ. Νησίδες).
«Οι σκέψεις του κάνουν τον αναγνώστη πιο ζωντανό, γιατί ανοίγουν την πόρτα που τον βγάζει απ’ τη φυλακή των κοινότοπων και άγονων εννοιών και των προκαταλήψεων», έλεγε ο Έριχ Φρομ για το έργο του Ίλλιτς.
Μικρή ανθολόγηση από τα βιβλία του:
«Μια δίκαιη κοινωνία θα είναι αυτή στην οποία την ελευθερία ενός ανθρώπου την περιορίζουν μόνον οι απαιτήσεις που εγείρουν οι ίσες ελευθερίες των άλλων. Μια τέτοια κοινωνία προϋποθέτει μια συμφωνία, που θα αποκλείει εργαλεία τα οποία από τη φύση τους παρεμποδίζουν μια τέτοια ελευθερία».
«Υπολογίζουμε όλες τις ετήσιες δαπάνες που κάνει ένας ιδιοκτήτης αυτοκινήτου: απόσβεση δαπανών για την αγορά του, τέλη κυκλοφορίας, καύσιμα, επισκευές, διόδια, πρόστιμα, ατυχήματα κλπ. Οι δαπάνες αυτές μετατρέπονται σε χρόνο, αν τις διαιρέσουμε με το ωριαίο εισόδημα: ο χρόνος αυτός είναι, κατά συνέπεια, ο χρόνος που πρέπει να δουλέψει ένας άνθρωπος για να αποκτήσει το απαραίτητο χρήμα για την αγορά και την κίνηση του αυτοκινήτου του. Ο χρόνος αυτός προστίθεται στο χρόνο της διαδρομής (μέσος αριθμός χιλιομέτρων που διανύονται σε ένα χρόνο). Σε αυτό τον χρόνο προστίθεται και ο χρόνος που συνδέεται με τη χρήση του αυτοκινήτου: χρόνος που ξοδεύει προσωπικά ο χρήστης για την συντήρηση του αυτοκινήτου, χρόνος για αγορά βενζίνης, χρόνος σε μποτιλιαρίσματα, στο νοσοκομείο κλπ. Ο συνολικός αυτός χρόνος διαιρεί τον συνολικό αριθμό των χιλιομέτρων του έτους και μας δίνει την γενικευμένη ταχύτητα... Αν κάνουμε τους ίδιους υπολογισμούς για το ποδήλατο θα διαπιστώσουμε ότι η γενικευμένη ταχύτητα του αυτοκινήτου είναι μικρότερη από την αντίστοιχη του ποδηλάτου. Ο κοινωνικός χρόνος που μας τρώει το αυτοκίνητο είναι της τάξης των τριών τεσσάρων ωρών την ημέρα». Οι υπολογισμοί αυτοί αναφέρονται στο 1967, αλλά σήμερα μπορεί να είναι ακόμη πιο αποκαλυπτικοί του σύγχρονου παραλογισμού. Η ρήση «Στο σοσιαλισμό φτάνεις μόνο με ποδήλατο» ανήκει στον υφυπουργό δικαιοσύνης του Αλιέντε, Χοσέ Αντόνιο Βιέρα-Γκάλλο. Ο Ι. Ίλιτς έδωσε αυτόν τον τίτλο στο βιβλίο του όπου περιέχονται οι παραπάνω σκέψεις.
«Οι μεταφορές στις διάφορες μορφές τους καταβροχθίζουν τώρα το 23% των ακαθάριστων δαπανών των ΗΠΑ… Στις ΗΠΑ, το 22% της ενέργειας μετακινεί οχήματα και το άλλο 10% κρατά τους δρόμους ανοικτούς γι’ αυτά».».
«Ο σύγχρονος άνθρωπος αρνείται να φανταστεί ότι ανάπτυξη και εκσυγχρονισμός σημαίνει χρήση λιγότερης και όχι περισσότερης ενέργειας».
«Πρόοδος θα πρέπει να σημαίνει ολοένα και μεγαλύτερη ικανότητα για αυτοπερίθαλψη και όχι όλο και πιο μεγάλη εξάρτηση».
«Έχει έρθει η ώρα να πάρουμε τη σύριγγα από το χέρι του γιατρού, όπως κατά τη Μεταρρύθμιση στην Ευρώπη πήραν την πένα από τα χέρια του γραμματικού».
«Λέγοντας ‘ριζικό μονοπώλιο’ εννοώ την κυριαρχία ενός τύπου προϊόντος και όχι την κυριαρχία μιας μάρκας... Ριζικό μονοπώλιο αποτελεί το γεγονός ότι η κυκλοφορία των μηχανοκίνητων περιορίζει το δικαίωμα στο βάδισμα και όχι ότι οι περισσότεροι οδηγούν Σέβρολετ από Φορντ».
«Η εγκαθίδρυση του ριζικού μονοπωλίου επέρχεται όταν οι άνθρωποι παραιτούνται από την έμφυτη ικανότητά τους να κάνουν μονάχοι τους όσα μπορούν για τον εαυτό τους και για τους άλλους, με αντάλλαγμα κάτι ‘καλύτερο’ που μπορεί να το κάνει γι’ αυτούς μόνον ένα σημαντικό εργαλείο. Το ριζικό μονοπώλιο αντανακλά τη βιομηχανική θεσμοποίηση των αξιών».
«Μόνον ο χωρισμός της Εκκλησίας από το Κράτος, της υποχρεωτικής εκπαίδευσης από την πολιτική δράση, μπορεί να αποκαταστήσει την ισορροπία της μάθησης».
«Αν φτιάχνονται καινούρια πράγματα γιατί είναι καλύτερα, τότε τα περισσότερα που έχουν οι άνθρωποι στα χέρια τους δεν είναι καλά. Τα νέα μοντέλα ανανεώνουν συνεχώς τη φτώχεια. Ο καταναλωτής αισθάνεται το χάσμα που χωρίζει αυτό που έχει από αυτό που θά ‘πρεπε να έχει».
«Διαλέγω τον όρο ‘ευτραπελία’ για να περιγράψω το αντίθετο της βιομηχανικής παραγωγικότητας... Θεωρώ την ευτραπελία ελευθερία του ατόμου, που πραγματώνεται στην προσωπική αλληλεξάρτηση των ατόμων και, σαν τέτοια, μιαν εγγενή αξία... Η μετάβαση στο σοσιαλισμό δεν μπορεί να γίνει αν πρώτα δεν επέλθει μια αναστροφή των τωρινών μας θεσμών και η αντικατάσταση των βιομηχανικών από ευτραπελικά εργαλεία».
Σάκης Κουρουζίδης
